Đau chi ma: Nguyên nhân, chẩn đoán và điều trị

Đau chi ma là cơn đau mà người bệnh có cảm giác nó đến từ một bộ phận đã mất trên cơ thể. Các bác sĩ từng tin rằng hiện tượng này là một vấn đề tâm lý xảy ra sau khi đoạn chi. Tuy nhiên, hiện nay các chuyên gia nhận ra rằng những cảm giác có thật này bắt nguồn từ tủy sống và não bộ của người bệnh. Để biết thêm những thông tin cơ bản về hiện tượng này, YouMed xin gửi đến bạn đọc bài viết dưới đây.

1. Tổng quan về hiện tượng đau chi ma

Hầu hết những người đã đoạn chi cho rằng đôi khi họ có cảm giác như thể chi bị cắt bỏ vẫn còn đó. Hiện tượng này không gây đau và được gọi là cảm giác chi ma (Phantom limb sensation). Hiện tượng này không giống như hiện tượng đau chi ma.

Đối với một số người, đau chi ma có thể thuyên giảm theo thời gian mà không cần điều trị. Đối với những người khác, kiểm soát hiện tượng đau chi ma là một vấn đề thách thức. Bạn và bác sĩ phải hợp tác cùng nhau để điều trị đau chi ma một cách hiệu quả. Sử dụng thuốc hoặc các phương pháp điều trị khác có thể được áp dụng để điều trị.

2. Triệu chứng của hiện tượng đau chi ma

Đặc trưng của hiện tượng đau chi ma, bao gồm:

• Khởi phát trong vòng tuần đầu tiên sau khi đoạn chi. Tuy nhiên, vẫn có vài trường hợp xuất hiện sau vài tháng hoặc lâu hơn
• Triệu chứng đau xuất hiện từng đợt hoặc dai dẳng
• Các triệu chứng ảnh hưởng đến phần chi xa nhất cơ thể. Chẳng hạn như bàn chân của chân bị cắt cụt
• Triệu chứng đau có thể được người bệnh mô tả theo nhiều kiểu khác nhau. Ví dụ cảm giác như bị bắn, bị đâm, bị chuột rút, bị đè nát hoặc bị bỏng.

3. Nguyên nhân nào gây nên hiện tượng đau chi ma?

Đến hiện nay, nguyên nhân chính xác của hiện tượng đau chi ma vẫn chưa được xác định rõ. Nhưng dường như hiện tượng này xuất phát từ tủy sống và não bộ của người bị đoạn chi. Trong lúc xét nghiệm hình ảnh (MRI, PET), các phần của não, nơi đã từng liên kết với các dây thần kinh của chi bị cắt cụt, đã cho thấy hoạt động của phần não đó khi người bệnh cảm giác bị đau chi ma.

Nhiều chuyên gia tin rằng đau chi ma có thể được giải thích một phần là do phản ứng đối với các tín hiệu tổng hợp tại não. Sau khi đoạn chi, tủy sống và não bộ bị mất đầu vào từ phần chi bị mất. Vì vậy, chúng sẽ có sự điều chỉnh đối với sự mất mát này theo một cách không thể đoán trước được. Điều này có thể kích hoạt thông điệp cơ bản nhất của cơ thể, đó là triệu chứng đau.

Các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng: Sau khi đoạn chi, não có thể tái cấu trúc lại. Cụ thể hơn là bởi vì vùng nhận cảm giác của chi bị cắt cụt không còn nhận được thông tin cảm giác nữa, nên thông tin đó sẽ được chuyển đến một vùng khác. Ví dụ thông tin cảm giác từ bàn tay bị mất sẽ được chuyển đến vùng má chưa bị mất.

Vì vậy, khi vùng má bị chạm vào, người bệnh sẽ có cảm giác như bàn tay bị mất cũng đang bị chạm vào. Bởi vì đây là tình trạng do rối loạn dây cảm giác nên kết quả có thể gây đau đớn.

4. Yếu tố nguy cơ khiến người bệnh mắc phải hiện tượng đau chi ma

Không phải ai bị đoạn chi đều bị đau chi ma. Một số yếu tố khiến bạn tăng nguy cơ bị hiện tượng này, bao gồm:

• Bị đau trước khi đoạn chi. Một số nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng những người bị đau chi trước khi chi đó bị cắt đi thì sẽ có khả năng bị đau lại sau đó. Điều này có thể là do não bộ lưu giữ ký ức về cơn đau. Không chỉ vậy, não còn tiếp tục gửi đi tín hiệu đau, ngay cả sau khi chi bị đoạn.
• Đau chân tay còn lại. Những người bị đau dai dẳng ở những phần chi còn lại thường bị hiện tượng đau chi ma. Bị đau các chi còn lại có thể do sự phát triển bất thường tại các đầu dây thần kinh bị tổn thương (u thần kinh) và thường dẫn đến hiện tượng đau do thần kinh.

5. Làm thế nào để phòng ngừa hiện tượng đau chi ma?

Như đã nói, nguy cơ bị hiện tượng đau chi ma cao hơn đối với những người đã từng bị đau tại chi trước khi chi đó bị cắt. Chính vì vậy, một số bác sĩ khuyên rằng bạn nên gây tê vùng (tủy sống hoặc ngoài màng cứng) trong vòng vài giờ hoặc vài ngày trước khi đoạn chi. Điều này có thể làm giảm cơn đau ngay lập tức. Ngoài ra, hành động này giúp giảm nguy cơ mắc phải hiện tượng đau chi ma kéo dài.

Bạn có thể tìm hiểu thêm: Hội chứng đau khu vực: Triệu chứng, nguyên nhân và hướng điều trị

6. Chẩn đoán đau chi ma

Đối với hiện tượng đau chi ma, sẽ không có xét nghiệm nào được dùng để chẩn đoán bệnh. Bác sĩ sẽ xác định tình trạng bệnh dựa trên triệu chứng và hoàn cảnh bệnh của bạn. Chẳng hạn như tiền sử bị chấn thương hoặc phẫu thuật trước khi xuất hiện cơn đau.

Mô tả chính xác triệu chứng đau có thể giúp bác sĩ xác định được vấn đề của bạn. Mặc dù thông thường đau chi ma và đau các chi còn lại sẽ xảy ra cùng lúc, nhưng việc điều trị cho hai loại triệu chứng đau này thì lại khác nhau. Do đó, chẩn đoán bệnh chính xác là vô cùng quan trọng.

7. Điều trị dành cho người bệnh bị đau chi ma

Sẽ có thể khó khăn để tìm ra phương pháp điều trị giảm bớt triệu chứng đau chi ma. Bác sĩ thường khởi đầu điều trị bằng thuốc và sau đó có thể áp dụng thêm các liệu pháp không xâm lấn. Chẳng hạn như châm cứu.

Những phương pháp điều trị xâm lấn bao gồm tiêm hoặc dùng thiết bị cấy ghép. Phẫu thuật chỉ được thực hiện như biện pháp cuối cùng.

Sử dụng thuốc

Hiện nay không có loại thuốc nào dành riêng cho hiện tượng này. Tuy nhiên, một số loại thuốc được tạo ra để điều trị các tình trạng khác lại rất hữu ích trong việc giảm đau thần kinh. Không một loại thuốc nào có thể phù hợp được với tất cả mọi người. Bạn có thể cần phải thử nhiều loại thuốc để tìm ra loại phù hợp nhất với bạn.

Một số loại thuốc thường được sử dụng để điều trị hiện tượng đau chi ma, bao gồm:

• Thuốc giảm đau không kê đơn. Acetaminophen, ibuprofen hoặc naproxen sodium có thể làm giảm đau chi ma. Chỉ dùng những loại thuốc này theo chỉ dẫn của bác sĩ. Lạm dụng thuốc có thể gây ra các tác dụng phụ, chẳng hạn như xuất huyết tiêu hóa.
• Thuốc chống trầm cảm. Thuốc chống trầm cảm ba vòng có thể làm giảm cơn đau do dây thần kinh bị tổn thương. Chẳng hạn như amitriptyline, nortriptyline và tramadol. Các tác dụng phụ có thể có như buồn ngủ, khô miệng và nhìn mờ.
• Thuốc chống co giật. Chẳng hạn như gabapentin và pregabalin có thể được dùng để điều trị đau do thần kinh. Tác dụng phụ bao gồm chóng mặt, an thần và thay đổi cảm xúc.
• Thuốc đối kháng thụ thể N-methyl-d-aspartate (NMDA). Nhóm thuốc gây mê này hoạt động bằng cách liên kết với các thụ thể NMDA tại các tế bào thần kinh của não và ngăn chặn hoạt động của glutamate. Glutamate là một loại protein có vai trò lớn trong việc chuyển tiếp các tín hiệu thần kinh

Một số liệu pháp điều trị khác

Cũng như điều trị thuốc, điều trị đau chi ma bằng các liệu pháp không xâm lấn là một vấn đề cần được nghiên cứu. Những phương pháp sau có thể làm giảm đau chi ma ở một số người.

• Nghiệm pháp gương. Bệnh nhân sẽ được dùng một chiếc hộp gương có thể tạo hình ảnh của chi bị đoạn từ chi còn lại. Hộp gương sẽ có hai phần – một cho chi đã bị mất và một cho chi còn lại. Sau đó, bệnh nhân sẽ thực hiện các bài tập đặc thù, đồng thời quan sát cử động của chi lành qua gương và tưởng tượng chi cử động trong gương chính là chi bị đoạn. Một số nghiên cứu đã cho thấy những bài tập này có thể giúp giảm đau chi ma.

• Châm cứu. Theo Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ, châm cứu có thể làm dịu một số loại đau mãn tính. Khi châm cứu, người thực hiện sẽ châm kim vô trùng vào những điểm nhất định trên cơ thể. Châm cứu thường an toàn nếu thực hiện đúng cách.
• Kích thích từ trường xuyên sọ lặp lại (Repetitive transcranial magnetic stimulation – rTMS). Phương pháp này sẽ đặt một cuộn dây điện từ vào trán. Các xung ngắn được truyền qua cuộn dây và tạo ra các dòng điện trong các dây thần kinh thuộc một vùng nhất định trong não. Tác dụng phụ của phương pháp này là đau đầu nhẹ hoặc chóng mặt.
• Kích thích tủy sống. Bác sĩ sẽ chèn các điện cực dọc theo tủy sống. Một dòng điện sẽ được truyền liên tục đến tủy sống đôi khi có thể giúp giảm đau.

Phẫu thuật

Phẫu thuật có thể là một lựa chọn điều trị nếu những phương pháp kia không có tác dụng. Lựa chọn điều trị phẫu thuật bao gồm:

• Kích thích não. Kích thích não sâu và kích thích vỏ não vận động tương tự như kích thích tủy sống, ngoại trừ việc dòng điện được truyền trong não. Phẫu thuật viên sử dụng hình ảnh MRI để xác định chính xác vị trí các điện cực. Dữ liệu về phương pháp này vẫn còn hạn chế và những phương pháp điều trị này vẫn chưa được phê duyệt để điều trị cụ thể cho hiện tượng đau chi ma. Tuy nhiên, kích thích não dường như là một lựa chọn điều trị đầy hứa hẹn ở một số trường hợp nhất định.

Phương pháp điều trị đầy hứa hẹn trong tương lai

Các phương pháp điều trị mới hơn là sử dụng kính thực tế ảo. Chương trình máy tính dùng cho chiếc kính này sẽ dựng nên hình ảnh của chi đã mất, vì vậy người đeo sẽ cảm giác như chi bị đoạn vẫn còn đó. Người bệnh sẽ cử động “chi ảo” để thực hiện các hành động khác nhau, chẳng hạn như đấm một quả bóng “ảo” trong không trung. Mặc dù kĩ thuật này mới chỉ được áp dụng đối với một vài bệnh nhân, nhưng chúng dường như có thể giúp giảm đau chi ma.

8. Lối sống và chăm sóc tại nhà đối với bệnh nhân bị đau chi ma

Bạn có thể làm giảm bớt sự khó chịu do hiện tượng đau chi ma gây ra và cải thiện chất lượng cuộc sống. Một hoặc nhiều cách dưới đây có thể giúp bạn vượt qua những cơn đau, bao gồm:

• Làm phân tâm. Thực hiện các hoạt động giúp bạn không tập trung vào cơn đau, chẳng hạn như đọc sách hoặc nghe nhạc.
• Duy trì hoạt động thể chất. Tập thể dục bằng cách tham gia các hoạt động bạn yêu thích, chẳng hạn như đi bộ, bơi lội hoặc đạp xe đạp.

• Sử dụng thuốc. Uống thuốc theo chỉ dẫn của bác sĩ. Nếu bạn muốn dùng thảo dược và các loại thuốc thay thế khác, hãy hỏi ý kiến bác sĩ của bạn.
• Thư giãn. Thực hiện các hoạt động giúp giảm căng thẳng về mặt cảm xúc và cơ bắp. Tắm nước ấm – không quá nóng vì nhiệt độ cao có thể làm cơn đau trầm trọng hơn. Nằm xuống và làm theo những kỹ thuật thư giãn, chẳng hạn như tập thở hoặc thiền.
• Tìm kiếm sự hỗ trợ từ những người khác. Hãy làm quen và duy trì mối quan hệ với những người xung quanh. Gọi cho bạn bè, một nhóm có chung sở thích với bạn để tạo lập mối quan hệ và nhận được sự hỗ trợ từ họ.

Qua bài viết trên, YouMed mong gửi đến bạn đọc những thông tin hữu ích về hiện tượng đau chi ma. Hãy nhớ rằng kiểm soát triệu chứng đau chi ma có thể tạo ra sự khác biệt lớn trong cảm giác của bạn. Nếu phương pháp hiện tại không mang lại hiệu quả, hãy thử một cách khác thay vì từ bỏ.

Bác sĩ Nguyễn Văn Huấn